Feminizm və ordu bir-birindən fərqli görünən iki səltənəti təmsil edir. Hər biri cəmiyyətin quruluşuna dərindən köklənmiş, lakin tarixən fərqli gender dinamikası ilə xarakterizə olunur. Feminizm sosial və siyasi hərəkat olaraq gender bərabərliyini müdafiə edir və gender əsaslı ayrı-seçkiliyi davam etdirən sistemli maneələrə meydan oxuyur. Digər tərəfdən, ənənəvi olaraq kişilərin üstünlük təşkil etdiyi bir struktur kimi qəbul edilən ordu əsrlər boyu möhkəmlənmiş gender normaları və istisna praktikaları ilə formalaşmışdır. Feminizm və ordu arasındakı bu kəsişmə gender bərabərliyi, təmsilçilik və silahlı qüvvələrdə qadınların inkişaf edən rolu ilə bağlı kritik suallar doğurur. Bu mövzuyla bağlı suallarımızı Sevgi İsmayılbəyli ilə söhbətdə sosioloq və gender tədqiqatları üzrə mütəxəssis, Gürcüstan Qadınlar Fondundan proqram meneceri Mariam Tchantchalishvili cavablandırıb.
Konfliktin, xüsusən də hərbin feminist perspektivlərlə necə kəsişdiyinə dair ümumi məlumat verə bilərsinizmi? Bir-birindən fərqli görünən bu iki sahə necə birləşir?
Feminist perspektiv kökündən anti-militaristdir. Bu, təkcə “sülh” ətrafında birləşmək demək deyil, həm də militarist məntiqə zidd olan feminist düşüncə və siyasət yeritmək deməkdir. Münaqişə və feminizm arasındakı əlaqəni iki cəhətdən müşahidə etmək çox vacibdir: bir tərəfdən, sülhün feminist anlayışı militarizmə qarşı çıxır və bununla əlaqəli bərabərsizlik, zülm, militarist və milliyyətçi şəxsiyyət formaları və onun nəticəsi olaraq dehumanizasiya dayanır. Digər tərəfdən, feminist nəzəriyyə və tədqiqat isə münaqişə və gender arasındakı əlaqəni araşdırmağa nail ola bilər. Müharibənin gender tərəfindən təsirlənmiş aspektlərini araşdırmaq və tarixin unutduğu, görmədiyi – qadınların və kuirlərin səslərini, ifadələrini ortaya çıxarmaq üçün cəsarət göstərə bilər.
Münaqişə kontekstində ordudakı və ordudan kənardakı qadınların qarşılaşdıqları problemlər hansılardır və feminist perspektiv bu problemlərin həlli ətrafında müzakirələrə necə təsir edib?
Qadınlar militarizmə cəlb edildikdə, bu, çox vaxt feminist bir akt hesab olunur. Militarizm qadınları əhatə etdiyi üçün qadınların “sülh quruculuğunda” təmsil olunması problemini həll edir. Bu, şübhəsiz ki, militarist nizamı dəyişmir. Bəlkə də, qadın döyüşçünün siması döyüşçünün millətçi obrazlarını və militarizmdə iştirakın qəhrəmanlıq xarakterini gücləndirir (bu, o deməkdir ki, “hətta qadınlar da ölkəmizi müdafiə etməyə hazırdırlar” – qadınlar artıq militarizmlə məşğul olsalar da, onların orduda olub-olmamasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur). Başqa bir aspekt isə hərbi müəssisələrdə qadınların ehtiyaclarının nə qədər nəzərə alındığıdır – qadınların hərbiyə qoşulmaq üçün hansı dəyişikliklərə və adaptasiyalara ehtiyacı var.
Münaqişə şəraitində qadınlar öz ailələrinin qayğısına qalmalı, yer dəyişikliyi, köçkünlük halında ailələrinə özləri rəhbərlik etməlidir. Davam edən münaqişələrin qaynar nöqtələrində qadınların əzilmə, zorlanma, girov götürülmə və işgəncələrə məruz qalma riski xüsusilə yüksəkdir, çünki qadınların düşmənə tabe olması çox vaxt məhz patriarxal nizama görə qələbə aktı kimi qəbul edilir.
Müharibə dövründə qadınlar qida və içməli su ilə yanaşı, istər hamiləlik, istərsə də başqa səbəblər üzündən gigiyena məhsullarına və sağlamlıq xidmətlərinə çıxışa ehtiyac duyurlar – təzəlikcə ana olan qadınlar isə uşaqlarını qidalandırmaqda problem yaşayırlar. Ailənin yaşlı, xəstə və fiziki məhdudiyyətli üzvlərinə baxmalı olanlar da qadınlardır.
Bundan əlavə, təkcə müharibə zamanı baş verənləri deyil, müharibədən sonra baş verənləri də nəzərə almaq vacibdir ki, bu da media üçün çox vaxt az maraqlıdır. Müharibə və qarşıdurma uzunmüddətli zərərverici təsirlərə malikdir və buna çox vaxt diqqət yetirilmir. Müharibədən sonrakı dövrdə evsizlik, yas, zorakılığın artması və s.
Gender dinamikası hərbi əməliyyatlarda özünü necə göstərir?
Gender rollarının və münasibətlərinin patriarxal dinamikası tamamilə hərbi əməliyyatlara keçir. Bu, məğlubiyyət (feminin, tabe) və qələbə (maskulin, üstün) ilə əlaqəli terminlərin, ləqəblərin, ümumiyyətlə dilin istifadəsi ilə bir çox məzmun təhlili araşdırmaları vasitəsilə də təsdiqlənəcəkdir. Militarizm ilk növbədə ictimai və şəxsi sahəni bir-birindən ayırır. Qadınları evdar qadın və gələcək döyüşçülərin tərbiyəçisi kimi qeyd edir. Kişilər isə vətənin müdafiəçisi, nizam-intizamı təyin edən və iyerarxiyada qadınların üstündə dayanan güc sahibi kimi təqdim olunur.
Siz hərbi çərçivədə münaqişələrin həllində və sülhməramlı səylərdə qadınların rolu haqda ətraflı məlumat verə bilərsinizmi? Feminizm qadınların bu proseslərə daxil olmasına necə təsir edib?
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 2000-ci ildə qəbul etdiyi 1325 saylı qətnaməsi maskulinizm institutunda qadınların iştirakı və təmsil olunması məsələsinin həll olunacağına vəd verirdi. Qətnaməyə əsasən, qadınlar da istənilən səviyyədə qərar qəbul edən şəxs olmalı idi.
Lakin bu gün razılığa gələ bilərik ki, bu qərar anti-müharibə feminist retorikasını əks etdirmədi və özünü yeni militarizmin alətlərindən birinə çevirdi.
Danışıqlar masasında qadınların varlığı, təbii ki, əhəmiyyətlidir, amma onu da fikirləşməliyik ki, bu qadınların danışıqlar vaxtı militarist maşına qarşı çıxa biləcək gücü var, yoxsa sadəcə militarizmə feminist müdaxilə haqqında danışmamağımız üçün uğurlu qadın nümunəsi kimi nəzərdə tutulurlar.
Gender əsaslı zorakılıq münaqişə zonalarında mühüm məsələdir. Hərbi kontekstdə gender əsaslı zorakılığın aradan qaldırılması və qarşısının alınması üçün feminist prinsiplər necə tətbiq oluna bilər və vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün hansı dəyişikliklərə ehtiyac var?
Hər şeydən əvvəl, gender əsaslı zorakılığın müharibə kontekstində baş verdiyini qəbul etmək çox vacibdir. Çox vaxt bunu qəbul etdirmək uzun illər tələb edir. Gündəlik həyatda baş verən gender əsaslı zorakılığın formaları münaqişə zamanı xüsusi qəddarlıqla – zorlama, işgəncə, ticarət və s. ilə baş verir.
Birincisi, bu zorakılıq hallarının müharibə cinayətləri kimi qeyd edilməsi və müharibənin yan təsiri kimi normallaşmaması vacibdir.
Bunun üçün bu riskləri görəcək və onların aradan qaldırılması üçün hədəflər qoyacaq siyasətlərin həyata keçirilməsi lazımdır. Müharibə kontekstində insanlar gender əsaslı zorakılığa məruz qalırlarsa, dəstək şəbəkələri və xidmətlər yaradılmalıdır. Başqa bir məsələ isə, müharibə kontekstində baş verən zorakılıqları araşdırıb müəyyən etməkdir ki, onların tanınması daha asan olsun.
Silahlı qüvvələrdə daha inklüziv və genderə həssas mühitin yaradılması üçün hansı addımlar atıla bilər?
Silahlı qüvvələrdəki bəzi insanların gender əsaslı zorakılığın, homofobiyanın qarşısının alınmasında, və ya orduda xüsusi qrupların ehtiyaclarının qarşılanmasında göstərdikləri səylər dəyərli olsa da, qeyd etmək lazımdır ki, bu hərəkətlər mütləq feminist sayıla bilməz, çünki onlar təbii olaraq müharibəyə qarşı deyillər.
Kuirlər üçün hərbi xidmət sahəsi nə qədər əlverişlidir? Bu mövzuyla bağlı həll yolunu nədə görürsünüz?
Kuirlər üçün hərbi sahə əlverişli deyil. Bu mövzuda ümidli danışa bilməyəcəyəm. Çünki təcrübələrə əsasən, mən inanmıram ki, orduda və ya yüksək strukturlarda qadınların, kuirlərin olması dəyişiklik yaradacaq. İndiki situasiyada onların bu sistemi yıxıb dəyişdirə bilməsi mümkün deyil.
